Het hofstelsel, domaniaal systeem, mansus-systeem of domeinstelsel is een in de vroege middeleeuwen ontstane wijze van exploitatie van landgoederen (hoven, domeinen) op basis van het tweeledig domein.
De kleine boeren moesten enkele dagen per week werk voor de grote boeren (heren) verrichten. Ook moesten ze vaak een deel van hun eigen opbrengst afstaan aan de heer. En dan dit alles samen heet het hofstelsel, omdat alles draaide om het hof van de heer.
Een domein bestond uit een versterkte boerderij (het huis van de heer), huizen van de boeren, een kerk, landbouwgrond, bossen en soms een werkplaats of een molen. Zo'n domein was in twee stukken verdeeld. Het vroonhof was het land van de heer. En op het andere deel woonden en werkten de horigen en de vrije boeren.
Het hofstelsel – ook wel dominiaal stelsel, domeinstelsel of mansus-systeem genoemd – was een economisch stelsel. Het is ouder dan het leenstelsel en ontstond na de val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw. De veiligheid verdween, de handel liep terug en meer en meer mensen werden zelfvoorzienende agrariërs.
Zij horen bij de grond van de heer een horige is arm en is een soort slaaf. De heer is een rijke man. Hij is de baas over veel grond. Dat heet een domein.
In het begin van de middeleeuwen waren de boeren vooral vrije boeren. Vrije boeren bezaten een eigen bedrijf en waren eigen baas. Ook bezaten zij vaak allerlei rechten, zoals het recht op het vrije gebruik van de (al)gemene gronden. De gemene gronden waren vaak de woeste gronden (bossen, moerassen, etc.).
Kleine vrije boeren zochten in de turbulente tijden van de vroege middeleeuwen bescherming bij een lokale potentaat. Afhankelijk van zijn macht werd de verhouding tussen de boer en de heer vastgelegd. Deze konden dus door tijd en plaats verschillen. Deze boeren werden uiteindelijk de horigen.
Het hofstelsel
Zo leende de koning land aan de belangrijkste adel (hertogen en graven) en leenden de hertogen en graven kleinere stukken land aan lagere adel (zoals bijvoorbeeld baronnen).
in een feodale maatschapij wordt overheidsgezag uitgeoefend krachtens een personlijke rechtsbetrekking tussen een `heer` en een `man`; deze laatste kan goederen van zijn heer in leen houden, daarom ook wel feodaal stelsel of leenstelsel genoemd.
De vazal verplichtte zich door het afleggen van de leeneed tot trouw aan zijn heer en tot dienst, meestal militaire dienst, waar tegenover de leenheer bescherming bood en een leengoed als bron van inkomsten.
Ridders waren er vooral om oorlog te voeren. Ze voerde ook oorlog in de omgeving van Jeruzalem. De paus stuurde ridders om dit gebied te veroveren. Ridders moesten lange reizen maken om bij Jeruzalem te komen.
We onderscheiden over het algemeen drie standen: de geestelijkheid, de adel en de boeren en burgers. Onder de geestelijkheid rekenen we de mensen die in de kerk werkten, zoals monniken, priesters, bisschoppen en nonnen. Er was een constante strijd tussen de geestelijkheid en de adel om de macht.
De Middeleeuwen duren tot het jaar 1500. Het deel van de geschiedenis dat we hier bespreken noemen we de vroege Middeleeuwen. Dit is de tijd van de monniken en ridders.
Op het West-Europese vasteland ontstond het leenstelsel als een uitvloeisel van de versnippering van grond en macht na Karel de Grote. In Engeland werd het geïntroduceerd na de verovering door Willem de Veroveraar in 1066, als een sterke machtsfactor in het beheersen van heel het land.
Na een tijdje waren de kostbaarheden die de koning afdroeg niet genoeg, de ridders moesten naast een paard ook het onderhoud en een wapenrusting betalen. Daarom ging de koning grond afstaan uit het kroondomein. Deze grond gaf hij niet af, maar in leen. De leenmannen moesten deze grond teruggeven na hun dood.
Een leenman moest altijd trouw zweren aan zijn heer, de keizer of koning. Het leenstelsel, ook bekend als het feodale stelsel/systeem of feodaliteit en feodalisme, was een manier van besturen. waarbij de koning het dagelijks bestuur van bepaalde gebieden overliet aan leenmannen, bijvoorbeeld een hertog, graaf of heer.
Een vazal is in engere zin een getrouwe van een koning, hoge edele of geestelijke in de middeleeuwen. Als de vazal (in engere zin) beleend wordt door zijn overste is hij een leenman. Dit gebruik begon onder de Karolingische koningen.
De leenman krijgt een stuk land alleen kan vervolgens weer een stuk land weggeven aan iemand, zo iemand noem je een achterleenman.
De adel bleef meestal wel bestaan, maar werd tot hofadel gereduceerd. Formeel werden de feodale rechten afgeschaft onder invloed van de Franse Revolutie en de daaropvolgende Franse bezetting van delen van Europa.
De leenmannen kregen van de leenheer landerijen en rechten in leen en mochten de opbrengsten daarvan gebruiken voor levensonderhoud en bewapening. Ook kregen leenmannen bestuursrechtelijke functies zoals schout, plebaan of stadhouder. Als schout mocht een leenman vaak plaatselijke verordeningen vaststellen.
Terwijl de horige in theorie het land dat hij bewerkte bezat, waren er ook niet-vrije boeren die géén eigendom hadden: de lijfeigene. Zo ongeveer ten oosten van de rivier de Elbe werd de lijfeigenschap later ingevoerd maar bleef ook langer in stand.
Het geloof. In de middeleeuwen was in Europa vrijwel iedereen christelijk. Nadat tijdens het Oosters Schisma (1054) de Christelijke Kerk in tweeën was gesplitst in de Rooms-Katholieke Kerk en in de Oosters-orthodoxe Kerk werden de meeste mensen in West-Europa katholiek en in Oost-Europa orthodox.
In het begin van de Middeleeuwen waren dat vooral horigen, onvrije boeren. Ze woonden in kleine boerderijen die ze zelf bouwden van hout, takken en leem. Beesten en mensen leefden vaak in één ruimte. Horigen moesten de landheren gehoorzamen en mochten het land niet verlaten.