In sommige landen bestaat constitutionele toetsing door de rechter al (zoals de VS, Duitsland en Finland), maar de Nederlandse Grondwet verbiedt de rechter om wetten te toetsen aan de Grondwet (art. 120).
Zo beschermt hij de rechten en vrijheden van iedereen in Nederland. Maar de rechter mag wetten niet toetsen aan de Grondwet, vanuit de gedachte dat het aan de wetgevende macht is om ervoor te waken dat wetten hiermee in overeenstemming zijn.
Constitutionele toetsing door de rechter houdt in dat de rechter toetst (of mag toetsen) of wetten al dan niet in overeenstemming zijn met de Grondwet. Het huidige artikel 120 van de Grondwet bepaalt dat de rechter niet mag beoordelen of wetten en verdragen in strijd zijn met de Grondwet.
Argumenten voor het toetsingsverbod
De rechter wordt aangesteld en dus niet democratisch gekozen. Het zou niet democratisch zijn als de rechter de wetten aan zou kunnen passen. Ten tweede vermindert het de rechtszekerheid en het vertrouwen in de wetgevers. De toetsing ondermijnt de rechtszekerheid.
In Nederland beschermen we onze grondrechten met de Grondwet en met verdragen. Mensenrechtenverdragen bevatten een aantal fundamentele rechten en vrijheden die niet in de Grondwet staan. Bijvoorbeeld het recht op leven en het recht op een eerlijk proces.
Het Statuut voor het Koninkrijk vormt sinds 1954 een overkoepelend document van een hogere orde dan de Grondwet. Met het statuut staan Aruba, Curaçao, Nederland en Sint Maarten als gelijke landen binnen het Koninkrijk. De Grondwet dient het Statuut in acht te nemen.
Belangrijke grondrechten zijn: Het recht op gelijke behandeling van iedereen die zich in Nederland bevindt. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook is niet toegestaan.
Uit dit overzicht van de eerste grondwettigheidsadviezen blijkt dat de Raad wel degelijk voorontwerpen van wet aan de Grondwet toetste. De Raad ging daarbij behoedzaam te werk ging, o.m. door de bestaande wetgeving als precedent te gebruiken.
Artikel 12 biedt bescherming tegen het binnentreden in een woning zonder toestemming van de bewoner. Dit is alleen geoorloofd in bij of krachtens de wet bepaalde gevallen. Of een ruimte als woning valt aan te merken, wordt niet zonder meer bepaald door uiterlijke kenmerken als de bouw en de aanwezigheid van huisraad.
EVRM en Nederlands recht: directe werking
In Nederland heeft het EVRM een directe werking. Dit houdt in dat de rechterlijke macht alle wetgeving direct aan het EVRM dient te toetsen. Deze directe werking is opgenomen in artikel 94 van de Grondwet.
Wie het niet eens is met bepaalde regels die de overheid stelt (hierna kort samengevat als: (materiële) wetgeving) kan de rechter vragen deze regels – in algemene zin – onverbindend te verklaren of – in het concrete geval – buiten toepassing te laten.
Toetsen en aftoetsen zijn synoniemen in de betekenis 'onderzoeken om zich een oordeel te kunnen vormen over de waarde, juistheid, omvang enzovoort'. De Dienst Vreemdelingenzaken moet asielaanvragen toetsen / aftoetsen aan de regelgeving. Hij toetst de werkelijkheid (af) aan zijn idealen.
De Grondwet is het belangrijkste staatsdocument en hoogste nationale wet van Nederland. Zij bevat de regels voor onze staatsinstellingen en de grondrechten van de burgers. Daarnaast bevat de Grondwet regels over bestuur, wetgeving en rechtspraak. De Grondwet telt acht hoofdstukken.
212-224. de Grondwet. 9 Op basis daarvan is de rechter bevoegd te treden in de beoordeling van de grondwettigheid van lagere regelgeving en besluiten, maar niet van wetten in formele zin en verdragen. In dit stelsel is constitutionele toetsing in het wetgevingstraject van groot belang.
Gekozen wordt daarbij voor een systeem van gespreide toetsing, dat wil zeggen dat elke rechter de toetsingsverplichting toekomt, waarbij de gescheiden rechtsgangen met hun afzonderlijke hoogste rechtscolleges in stand worden gelaten.
Geen absolute vrijheid
De verschillende vrijheden en rechten zijn niet absoluut: een burger kan niet onbeperkt zijn gang gaan. Er bestaat bijvoorbeeld vrijheid van godsdienst, maar dat betekent niet dat een burger overal en altijd zijn geloof vrij kan uitoefenen.
Absolute grondrechten zijn grondrechten die niet beperkt kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn het verbod op foltering uit artikel 3 van het EVRM. Deze mogen dus nooit beperkt worden ook niet tijdens een noodtoestand.
Zij toetst of het overheidsbesluit rechtmatig is. Dat wil zeggen dat zij beoordeelt of de overheid zich aan de wet heeft gehouden, maar ook of de overheid het besluit zorgvuldig heeft voorbereid en goed heeft gemotiveerd.
Nederland beschikt niet over een constitutioneel hof, en artikel 120 van de Nederlandse Grondwet verbiedt bovendien aan de rechter om de wet te toetsen aan de Grondwet. Binnen het Koninkrijk der Nederlanden kent alleen Sint Maarten een constitutioneel hof.
Constitutionele toetsing door de rechter betekent dat er bij de toepassing van wetten wordt gekeken of die niet strijdig zijn met de Grondwet.
Om de ontketening van een revolutie in de Nederlanden te vermijden stemt Koning Willem II van de een op de andere dag ermee in dat de koning minder macht krijgt en het volk juist meer. De bijpassende Grondwet van 1848, opgesteld door Johan Rudolph Thorbecke, wordt ook wel gezien als het begin van onze democratie.
Voorbeelden van landen zonder geschreven grondwet zijn het Verenigd Koninkrijk en Israël. Het constitutioneel recht ligt daar vast in wetten, gewoontes en rechtspraak. Het Verenigd Koninkrijk was een van de eerste landen met een (zij het beperkte vorm van) grondwet. Dat is de Magna Carta uit 1215.