Winti betekent letterlijk wind en Marjan Markelo typeert winti als “een filosofische en religieuze uiting uit Suriname die is ontstaan ten tijde van de slavernij.” Er worden verschillende winti's, 'natuurgeesten' onderscheiden. Markelo zet zich actief in om haar kennis over winti te verspreiden.
De winti's worden ook wel yeye of konfo genoemd. Alle winti's bestaan uit goedaardige aspecten (bun-sey) en boosaardige (ogri-sey). De winti's zijn (deels) erfelijk. De winti's waken net als de vooroudergeesten over de alle familieleden uit een bepaalde stamboom (bere), die hen eren en offers brengen als dank.
Leven volgens de traditionele Afro-Surinaamse religie, Winti betekent voor mij mentale vrijheid en in mijn kracht staan. En het mooie is dat Winti Universeel is dus voor iedereen!
In de Surinaamse cultuur spelen winti's een grote rol in de samenleving. Surinamers hebben vele winti's. Enkele winti's zijn onder andere: Aisa, Ampuku, Kromanti, Bakru, Ingi, Leba, Fodu, Ankantamasi en de Luangu. De winti's bieden bescherming en begeleiding.
Zelf zal Ingi voordat hij drinkt uit respect voor moeder aarde eerst een paar druppels water, bier, rum of cognac op de grond sprenkelen. Hij geeft moeder aarde ook eten.
Een obia is een spirituele kracht die volgens animistische geloofstradities uitgaat van de ziel/geest van een mens, dier, plant of een ander natuurlijk fenomeen. Obia komt voor als medium of magisch medicijn in de marroncultuur en de Surinaamse winti.
Bij de aisa = rijst, pinda, peper , varken ,soropopo, komkomer,dit teld ook voor de vodu en papa-winti , luangu , loko o, omdat ze allemaal tot de gron winti's behoren.
De Surinaamse Papa Winti Wiri wordt vaak gebruikt om in Wasi Watra te zetten. Het is een van de vele wiri's ofwel planten soorten die daarvoor gebruikt kunnen worden. Een wasi is een reinigings bad. Men neemt zo een bad om verschillende redenen.
De Ala Kondre Ketting is een bekende culturele ketting in Suriname. Ala Kondre betekent letterlijk alle landen, maar deze Ketting staat voor ketting met alle winti's. De verschillende kralen aan de ketting hebben allemaal hun eigen betekenis gerelateerd aan de verschillende winti's.
[letter] - Kra (kleine letter ĸ, hoofdletter Κʼ) is een letter uit het Latijns alfabet die wordt gebruikt voor de stemloze uvulaire plosief, in IPA aangegeven met q. De letter wordt gebruikt in het Nunatsiavummiutut, een dialect van het Inuktitut dat wordt gesproken in Labrador, Canada.
Kromanti is een belangrijk onderdeel van de traditionele Afro-Surinaamse Winti, een animistische religie. Met 'Kromanti winti' of 'Kumanti winti' wordt ook wel specifiek verwezen naar de geesten (goden) van het element lucht (het luchtpantheon) binnen deze religie.
Ramp en tegenspoed treffen het nageslacht van de ongelukkige." Kiri-vodu komt bij verschillende Afro-Surinaamse families voor. Vroeger op de plantage gaf de meester opdracht een slang te doden als die op de plantage werd gezien. De slaaf kon niet anders dan de opdracht van zijn meester volgen.
De watra ingi winti is een mooie en vrolijke winti. Een watra ingi winti manifesteert zich met al zijn trost maar ook met bescheidenheid. Hij is parmantig in zijn houding en deftig in zijn doen. Als hij zich openbaart, doet hij dit met veel bescheidenheid, beleefdheid en eer, en zo begroet hij dan alle aanwezigen.
De Vodu of Vodou (meervoud Vodun of Vodoun) is de naam van de veertien (mindere) goden van de Vodunreligie die beleefd wordt in Benin en Togo in West-Afrika.
De leba is de bewaker en hoeder van de kabra en hoedt de mens voor de kwaadaardige en nutteloze geesten die als de mogelijkheid het toelaat veel kwaad en schade kunnen toebrengen aan mensen, al dan niet gestuurd door boosdoeners (wisi man). De leba treedt op als een soort tolk.
Een persoon die een Kromanti winti heeft behoort ook de favoriete kleding en sieraden van deze winti aan te schaffen. Deze zijn: Zijn geliefde kleuren in kleding: blauw - wit , helemaal in het wit, of gestreepte kleuren rood - blauw - groen - geel - oranje .
Surinaamse winti-aanhangers geloven, net als voodoo-gelovigen, in geesten en voorouders. In plaats van dat ze door een voodoo, een geest, in trance raken, neemt een winti, een wind, bezit van hun geest en lichaam. Want zo voelt het volgens winti-gelovigen als er een geest in de buurt is.
De Kantamasi Winti is van oorsprong een Surinaamse Winti van de middenklasse. Het is een bos winti die graag in een kankantri woont. Het verplaatst zich in de oerwoud door lianen. Het is een sterke Winti die bijna vergelijkbaar is met de Ampuku.
Ook Europeanen zijn bekend met geesten (demonen) die mensen verkrachten in hun dromen. Er bestaan een manlijke en een vrouwlijke versie. De manlijke demoon heet Incubus (Mang Apuku) en de vrouwlijke demoon heet Succubus (Uma Apuku). Soms heeft een man of vrouw last van beide demonen.
De Busi ingi winti's behoren tot het element bos. Oorspronkelijk bewaakten zij alles wat zich in het bos begaf (denk aan de marrons = weggelopen slaven). De Busi ingi winti gedraagt zich in tegenstelling tot de Watra ingi winti heel anders. Ze zijn over het algemeen heel erg strak in hun doen en laten.
Ook bij de ingi winti ( ingi = indiaan) is er verscheidenheid in rang en stand. Eén ervan is de Papa ingi of Kapting ingi (= kapitein indiaan = hoofd van het dorp) of Piai man (=medicijnman). Een kapting ingi winti kan ook een goede ziener en genezer zijn.
De ampuku winti is een Afrikaanse winti. Het is een bos winti (boesi winti). In de rangorde van de winti religie behoort de ampuku tot één van de lagere winti's. Desondanks is de ampuku een zeer slimme winti.