Wanneer men plaatsen van vroegere voorouders moet bezoeken, geeft de Leba dat door aan belangrijke stamwinti's. Ook bemiddelt de leba als er bepaalde obstakels zijn, of waren. Hij maakt de weg vrij voor verzoening. Vooralsnog, wat voor soort pai men zet, de Leba pai hoort als eerste geplaatst te worden.
In de Surinaamse cultuur spelen winti's een grote rol in de samenleving. Surinamers hebben vele winti's. Enkele winti's zijn onder andere: Aisa, Ampuku, Kromanti, Bakru, Ingi, Leba, Fodu, Ankantamasi en de Luangu. De winti's bieden bescherming en begeleiding.
Het liefst laat hij zich zien in allerlei wilde diervormen, vaak zwart, harig, met grote klauwen, vliegend, lopend of kruipend. Maar zijn eigenlijke gedaante is die van een afzichtelijke kabouter met een groot hoofd, de ene kant van zijn lichaam is menselijk, de andere kant is hard en lijkt op hout, ijzer of steen.
Een mannelijke en een vrouwelijke winti's krijgen voor de geboorte van een baby de spirituele verantwoordelijkheid over het kind. Zij treden vanaf dat moment op als de bovennatuurlijke ouders (djodjo) van het kind, dat een deel van hun karaktereigenschappen meekrijgt.
De Apoekoe Winti Wiri wordt vaak gebruikt om in Wasi Watra te zetten. Het is een van de vele wiri's ofwel planten soorten die daarvoor gebruikt kunnen worden. Suriname is een land die rijk is aan kruiden en bladeren. Deze kruiden en bladeren worden gebruikt voor het nemen van spirituele baden.
Kromanti is een belangrijk onderdeel van de traditionele Afro-Surinaamse Winti, een animistische religie. Met 'Kromanti winti' of 'Kumanti winti' wordt ook wel specifiek verwezen naar de geesten (goden) van het element lucht (het luchtpantheon) binnen deze religie.
Boven aan de winti hiërarchie staat de oppergod, het hoogste geestelijke wezen bekend als Anana, Gran Gado of (Anana) Keduaman Keduapon. Anana, een Fante-Akan aanduiding voor God de Schepper (zie Wooding 1972: 122, 156), heeft de hemel en aarde geschapen.
Een obia is een spirituele kracht die volgens animistische geloofstradities uitgaat van de ziel/geest van een mens, dier, plant of een ander natuurlijk fenomeen. Obia komt voor als medium of magisch medicijn in de marroncultuur en de Surinaamse winti.
Leven volgens de traditionele Afro-Surinaamse religie, Winti betekent voor mij mentale vrijheid en in mijn kracht staan. En het mooie is dat Winti Universeel is dus voor iedereen!
Ramp en tegenspoed treffen het nageslacht van de ongelukkige." Kiri-vodu komt bij verschillende Afro-Surinaamse families voor. Vroeger op de plantage gaf de meester opdracht een slang te doden als die op de plantage werd gezien. De slaaf kon niet anders dan de opdracht van zijn meester volgen.
Een Bakru winti is een soort van een bos winti, die diensten verricht voor hogere winti's of zelfs mensen. Hij kan ook de gedaante van een kind aannemen en is te herkennen aan typische kenmerken zoals een groot hoofd en grote ronde rode ogen.
Zelf zal Ingi voordat hij drinkt uit respect voor moeder aarde eerst een paar druppels water, bier, rum of cognac op de grond sprenkelen. Hij geeft moeder aarde ook eten.
De Surinaamse Papa Winti Wiri wordt vaak gebruikt om in Wasi Watra te zetten. Het is een van de vele wiri's ofwel planten soorten die daarvoor gebruikt kunnen worden. Een wasi is een reinigings bad. Men neemt zo een bad om verschillende redenen.
4. Watergoden of Watra-wenu. Dit pantheon wordt aangevoerd door Watra Mama die ook wel Mama Tobosi en Mama Bosu wordt genoemd. Haar man is Tata Bosu.
Een asema is een soort vampier uit Surinaamse sagen. De asema zou een tovenaar of heks zijn die overdag als een oudere man of vrouw onder de mensen leeft. 's Nachts doet de asema zijn huid af en verandert hij in een blauwe of rode bal van licht om zich al vliegend te voeden met iemands levenskracht en/of bloed.
Een bakroe is een kaboutersoort vergelijkbaar met een gnoom. Bakroe winti is een klein, boosaardige geest die diensten verricht voor hogere winti's of mensen. Hij is een lage bosgeest en kan de gedaante van een dwerg of een kind aannemen. Een Bakroe is een lagere God die de knecht is van de hogere goden.
We onderscheiden de volgende namen en bijbehorende kleuren: Aisa, wit met fijne blauwe strepen. Vodu, Jampanesi stof, javaanse stof. Ingi winti, rood wit, verschillende soorten blokjes, gestreept.
De Kantamasi Winti is van oorsprong een Surinaamse Winti van de middenklasse. Het is een bos winti die graag in een kankantri woont. Het verplaatst zich in de oerwoud door lianen. Het is een sterke Winti die bijna vergelijkbaar is met de Ampuku.
De Ala Kondre Ketting is een bekende culturele ketting in Suriname. Ala Kondre betekent letterlijk alle landen, maar deze Ketting staat voor ketting met alle winti's. De verschillende kralen aan de ketting hebben allemaal hun eigen betekenis gerelateerd aan de verschillende winti's.