De Hanze als stedenverbond was allereerst een teken van de opkomende macht van de steden (zie stadsrechten) in Noord-Europa die inzagen dat ze hun eigen belangen nog beter gezamenlijk met andere steden konden behartigen. Daarbij zochten ze dus niet hun heil bij hun afzonderlijke landsheren.
Oorsprong van de Hanze
Het doel van de bijeenkomst(en) was om de samenwerkende steden te informeren over veilige handelsroutes en het vaststellen van richtprijzen. Belangrijk was ook dat men hier afspraken maakte om gezamenlijk privileges te kunnen afdwingen.
Het ontstaan van de Hanze was in de 12e eeuw en was een geleidelijk proces. Duitse steden sloten een verbond uit economische belangen. Het begint in de Duitse stad Lübeck in 1143. Vanuit daar hebben meerdere steden zich aangesloten en is de Hanze ontstaan.
Die Hanzesteden hadden onderlinge afspraken gemaakt om de handel soepel te laten verlopen. Door gezamenlijk in te kopen bijvoorbeeld konden ze geld besparen. En door te varen in groepen werden hun schepen minder vaak overvallen. Daardoor bloeide de handel en werden de kooplieden uit de Hanzesteden steenrijk.
De Hanze begon als een groep handelaren die samenwerkten. Ze woonden in verschillende steden en handelden in dezelfde producten. Door samen te werken konden zij goedkoper werken en met elkaar veiliger reizen. Ze konden veel producten tegelijk kopen of verkopen.
Groepen van kooplieden werden 'Hansa' of 'Hanse' genoemd, vandaar de naam 'Hanzesteden'. Langzaamaan groeide het verbond uit tot een Europese onderneming. Kooplieden uit Duitsland, Scandinavië, Engeland, Polen, de Baltische Staten, Rusland én Nederland sloten zich aan bij het verbond.
Een Hanze (of: Hanza) is oorspronkelijk een samenwerkingsverband tussen kooplieden, in verschillende steden, die dezelfde producten verhandelen.
Officieus leider van de Hanze was Lübeck. Daarnaast waren Hamburg, Brunswijk, Keulen, Dortmund, Brugge, Kopenhagen, Bergen (Noorwegen), Danzig, Riga en Reval (nu Tallinn) belangrijke Hanzeatische centra.
Hanzesteden zijn steden die onderdeel waren van het zogeheten Hanzeverbond. Het netwerk was een samenwerkingsverband van handelaren en aangesloten steden met als doel de handel te bevorderen en te beschermen. Het netwerk ontstond vanaf het midden van de twaalfde eeuw in Duitsland, voornamelijk rond de Oostzee.
Alleen al in Nederland zijn 22 Hanzesteden, maar ook in landen als Duitsland, België, Polen en Noorwegen was het Hanzenetwerk een bekend fenomeen. Het overgrote deel van de Hanzesteden is gesitueerd in het oosten van Nederland, voornamelijk langs het water.
Steden rond de Noordzee en de Oostzee gingen samenwerken. Ze deden dit om sterker te staan tegenover andere handelssteden en tegen zeerovers. Dit verbond was de Hanze.
Het eind van een glorietijd
Halverwege de 15e eeuw kwam er een einde aan deze glorietijd. De Oostzeehandel werd vooral buiten het Hanzenetwerk verscheept, via de randstad. Zo bloeide de macht van de VOC op, en overschaduwd de handel op zee, de handel tussen de Hanzesteden.
Zo kon men een monopolie verkrijgen in het handelsverkeer. Het ging vooral om het opkopen van productiegebieden, vervoer en verkopen van onder andere hout, granen, metalen, wol, wijn en kruiden en pelzen. Bont en rogge waren eveneens belangrijke goederen.
Vervoer over water
De IJssel had een belangrijke rol als handelsweg, omdat vervoer over de weg gevaarlijker was dan over water. Het was bovendien een goed bevaarbare en tolvrije route. In de dertiende eeuw waren de Hanzesteden kleine vissersplaatsjes. De ontwikkeling van het koggeschip veranderde dat.
Hun voor die tijd moderne handel baseerden zij op gezamenlijk erkende rechten op het verhandelen van bepaalde producten, de juridische vorm van de handelscontracten en het nakomen van de daaruit voortvloeiende verplichtingen, eventueel af te dwingen via gezamenlijk erkende rechtbanken.
Middeleeuwse Hanzesteden
Rotterdam en Amsterdam waren tijdens de middeleeuwen nog kleine dorpjes, de Hanzesteden in het oosten van Nederland hadden zich daarentegen al ontwikkeld tot machtige handelscentra. Ze waren belangrijk, welvarend en rijk.
Met name Amsterdam en Antwerpen werden in de omgeving grote handelssteden. Hierdoor viel de Hanze zo goed als in elkaar, steeds meer landen zorgden ervoor dat de Hanzeverbond geen macht meer hadden over (een deel) van hun land en steeds meer steden vonden hun eigen belangen weer belangrijker dan de Hanze.
Hanzestad Nijmegen Hanzestad
De stad was in de late middeleeuwen aangesloten bij de Hanze, een samenwerkingsverbond tussen kooplieden en later ook tussen Duitse- en Oost-Nederlandse handelssteden.
Eigenlijk is Antwerpen nooit een Hanzestad geweest, maar de Duitse Hanze had hier al vanaf 1468 twee panden. In 1564 bouwden zij het Hansahuis in de Nieuwstad.
WELKOM IN DE FRIESE HANZESTEDEN
In Nederland was een aantal IJssel-steden lid, maar ook andere plaatsen zoals Groningen, Tiel en Roermond deden mee. Vandaag de dag herleeft de Hanze geschiedenis via internationale Hanzedagen. In Friesland waren de steden Stavoren en Bolsward deelnemers in het Hanzeverbond.
Door samen te werken konden zij de kosten drukken, veiliger (samen!) reizen, op grotere schaal inkopen of verkopen en zich samen wapenen tegen grillen en willekeur van landsheren. Vanaf 1356 werd de Hanze een verbond van steden, dus niet alleen meer van de handelaren in die steden.
In de Nederlanden lag het zwaartepunt van het Hanzeverbond in het stroomgebied van de IJssel. Doesburg, Zutphen, Deventer, Zwolle, Hattem, Hasselt en Kampen zijn allemaal voormalige Hanzesteden. Maar zoals gezegd hoorde Groningen er ook bij.
Het verkrijgen van stadsrechten kon op grofweg twee manier gebeuren: Het initiatief kon liggen bij de plaatselijke heer, die door grotere vrijheid de economische ontwikkeling van zo'n plaats wilde stimuleren, of die, gedwongen door geldnood, een privilege te koop aanbood.
Gelderland, of liever gezegd het oude hertogdom Gelre aan beide zijden van de huidige Duits-Nederlandse grens, telde niet minder dan achttien Hanzesteden: de vier Gelderse hoofdsteden Nijmegen, Arnhem, Roermond en Zutphen, en voorts Tiel, Zaltbommel, Wageningen, Harderwijk, Elburg, Hattem, Doesburg, Doetinchem, Lochem, ...